Hậu trường nhiếp ảnh Việt Nam: Sự phù phiếm của ánh sáng

Nhiếp ảnh là một bộ môn mới mẻ và đổi thay liên tục. Những người đam mê ảnh là những người dấn thân vào cuộc đua bất tận của công nghệ và khao khát kiếm tìm những cảm xúc mới. Nhưng nhiếp ảnh Việt Nam thời gian qua đã cho thấy một thực tế, dường như, cuộc chơi nghệ thuật ánh sáng đã sản sinh ra một nhóm người đầy ảo tưởng và là những chú ếch to tiếng nhất trong khum trời bé mọn của giếng nhỏ. Ai cũng nghĩ mình là nhất và ảo tưởng về tầm cỡ thế giới của mình!

1. Justin Maxon (Max điên) một sinh viên người Mỹ mới ngoài 20 tuổi, vừa đoạt giải nhất World Press Photo thể loại ảnh cuộc sống thường ngày (daily life) với bứcồ ảnh mẹ con chị Mùi, người nghi nhiễm HIV ở bãi giữa sông Hồng, Hà Nội. Thông tin ấy gây sửng sốt cho hầu hết những người cầm máy và muốn khẳng định mình với nhiếp ảnh, đặc biệt là trên các diễn đàn nhiếp ảnh. Bởi dân chơi ảnh ở Hà Nội không mấy ai lạ "Max điên". Max cũng từng đi lê la cùng họ đến những buổi offline, đến những buổi thực tế và anh ta sống với mức chi phí rất thấp ở Hà Nội. Max không giàu. Nhưng Max được giải ảnh báo chí thế giới với những bức ảnh chụp ngay giữa Hà Nội. Và những anh hùng hảo hán luôn nhận mình là số một, là "vua chụp ảnh sân khấu", "vua ảnh này nọ…" gì gì đó mới chợt nhận ra rằng, giải ảnh báo chí thế giới tưởng đã rất gần với mình, nhưng thực tế lại quá xa xôi. Họ đã đánh mất nó vì sự hời hợt của chính mình. ít ai biết rằng, để có được bộ phóng sự ảnh ấy, Max đã phải sống cùng hai mẹ con chị Mùi ở bãi giữa sông Hồng gần một tháng. Trong một tháng tiếp xúc, làm quen, ghi âm cả những tâm sự của hai mẹ con, chị Mùi đã gần như quên mất Max là một ông tây và người phụ nữ á Đông này không còn ngần ngại trước ống kính của Max. Giữa năm 2007, cư dân mạng đã chuyền tay nhau bộ ảnh của Max được đăng trên trang web chuyên về ảnh báo chí www.photoworld.com.vn và phóng sự của Max đã gây ngạc nhiên cho nhiều người. Max đã làm được một việc là đánh thức những tay máy đang ảo tưởng về bản thân mình trên các diễn đàn và những lời tụng ca nhau không biết ngại trên các trang web, blog để họ nghiêm túc nhìn lại mình thay vì say sưa với những hào quang tự tạo.

Nếu chịu khó lên các diễn đàn nhiếp ảnh sẽ thấy luôn có hai thái cực. Một thành viên post những bức ảnh của mình lên, các bạn cùng phe sẽ nhảy vào ngợi ca như thần thánh. Nhưng sẽ có những người lao vào chê bai không tiếc lời. Những cuộc cãi vã không bao giờ ngớt. Và các diễn đàn nhiếp ảnh sẽ không bao giờ tìm được tiếng nói chung vì ai cũng nghĩ rằng mình là số một. Và hầu hết các diễn đàn sẽ có những buổi offline. Họ hẹn nhau rong chơi một bờ sông hay một ngôi làng cổ nào đó. Tivi giới thiệu họ là những người tìm kiếm những giá trị đích thực của ánh sáng. Báo chí giới thiệu họ như những người trẻ mong muốn tạo ra một sân chơi nghệ thuật. Họ vác máy đi, bấm lia lịa, máy ảnh kỹ thuật số cứ nạp đủ pin và thẻ nhớ rộng là có thể sản xuất hàng ngàn bức ảnh mỗi ngày. Về nhà, họ lọc trong ngàn tấm ấy, thế nào cũng sẽ có những bức ảnh coi được. Vậy là hăm hở post lên diễn đàn. Và lại cùng khen nhau. ít ai hiểu rằng, những chuyến đi như thế chỉ có ý nghĩa về mặt phong trào. Chưa kể không ít tay máy lại chụp ảnh bằng máy...chữ rồi dựa vào quan hệ bỏ tiền ra in sách, có nghĩa là ép uổng một ý tưởng xa vời bằng chữ nghĩa vào những bức ảnh nhàng nhàng một cách gượng gạo. Người nghệ sỹ nhiếp ảnh, giống như bất cứ người nghệ sỹ sáng tạo độc lập nào khác, đều phải chấp nhận gian khổ và phải tìm được một cái "tứ" lạ cho những tác phẩm của mình. Khi ấy, ánh sáng là cuộc chơi của mọi người, nhưng chỉ một mình ta nắm được mà thôi.

Trong làng nhiếp ảnh trẻ đang có những chú ễnh ương miệng rộng. Họ luôn nghĩ mình là ông vua của thể loại ảnh nào đó, như sân khấu chẳng hạn. ảnh sân khấu của họ là ảnh những buổi diễn thời trang, những đêm ca nhạc. Và ở thể loại này, với một máy ảnh với ống kính tốt, rất nhiều người có thể thành vua! Nhưng vua thì chỉ có một mà thôi. Vậy là lại có những cuộc cãi vã, những cuộc chửi rủa về nhân cách lẫn nhau và cuối cùng là có những ông vua bị phế truất, không tờ báo nào dám dùng ảnh của vua vì sự… hợm hĩnh của chủ nhân.

Nhiếp ảnh cũng khiến cho người ta ảo tưởng về sức mạnh của mình. Đã có không ít người, sau khi lên diễn đàn nhận liên tiếp những lời khen ngợi đã quyết tâm bỏ công việc ổn định của mình để dấn thân vào nhiếp ảnh, suốt ngày đi "săn bắt con nghệ thuật". Rồi khi làm một nhiếp ảnh gia freelance thì sẽ phải có lúc nghĩ đến chuyện cơm ăn áo mặc trong thời buổi gạo châu củi quế. Vậy là phải lăn lưng ra làm việc. Không còn là những bức ảnh tâm đắc mà sẽ là những bức ảnh nhàn nhạt theo đơn đặt hàng. Muốn có đơn đặt hàng thì phải có quan hệ tốt với những giám đốc mỹ thuật của các tạp chí. Và muốn được chụp bộ sưu tập lớn thì phải chấp nhận chụp bộ sưu tập nhỏ. Vậy nên mới có những thảm cảnh, những "nhiếp ảnh gia" lẫy lừng tên tuổi phải đi chụp từng sản phẩm, rồi đẽo gọt chúng thật óng mượt bằng photoshop để ghép lại thành một trang mua sắm trên các tạp chí dành cho phụ nữ thích tiêu dùng. Và cuộc mưu sinh sẽ kéo người nghệ sỹ ngày càng đi xa với những khao khát ban đầu là được sáng tạo bằng ánh sáng. Họ đã đi vào một cuộc sống mòn khác, mà đôi khi họ không thể tự nhận ra…

2. Những năm trước, người ta hay nói đến các nghệ sỹ nhiếp ảnh Việt Nam đoạt rất nhiều giải thưởng quốc tế. Một trong những giải hay được đem ra khoe đó là giải FIAP. Những danh xưng nghe rất kêu trên các phương tiện truyền thông. Và những phát biểu hùng hồn về giải thưởng, tiêu chí sáng tạo… Một lãnh đạo của Hội Nghệ sỹ nhiếp ảnh Việt Nam đã từng đi dự cuộc họp của FIAP về kể lại rằng, chúng ta đã quá lầm tưởng về tính chất chuyên nghiệp của giải thưởng này. Đây chỉ là hiệp hội của các tay máy ảnh nghiệp dư, họ không cầm máy chuyên nghiệp mà chỉ là bác sỹ, kỹ sư… những người thích chơi ảnh tập hợp lại, cùng sinh hoạt và chấm giải thưởng. Bất cứ ai tham gia cũng được. Và đoạt giải thưởng chỉ là một tấm bằng chứng nhận chứ không có tiền. Buổi họp mà vị lãnh đạo của Hội Nghệ sỹ nhiếp ảnh này tham dự không có bất cứ ai tiếp đón. Các thành viên mặc quần short, áo thun và đứng ngồi lố nhố, quang cảnh như một buổi họp trước khi lên đường đi dã ngoại. Phải sau rất nhiều năm, người ta mới bớt đi sự khoe khoang về giải thưởng FIAP.

Thế nhưng, vào thời buổi thông tin còn thiếu thốn, cái giải FIAP cũng là mơ ước của rất nhiều người và cũng giúp được không ít người có danh, có lợi. Kể như ánh sáng cũng lại một lần nữa mang đến sự phù phiếm. Các nghệ sỹ nhiếp ảnh của chúng ta nhiều năm nay chủ yếu nghiêng về ảnh nghệ thuật với những bức ảnh chụp phong cảnh, tĩnh vật theo xu hướng hội họa thay vì chụp lại những khoảnh khắc sống động của đời sống. Chính vì thế mà chúng ta luôn vắng bóng tại các giải thưởng nhiếp ảnh lớn trên thế giới như World Press Photo. Gần đây Việt Nam có phóng viên Nguyễn Việt Thanh, báo Vietnam News đoạt giải nhất ảnh báo chí châu á do báo China Daily tổ chức tại Bắc Kinh năm 2006. Vậy mà đã có người cho rằng giải đó có thể đối trọng với giải World Press Photo, có thể hiểu thực ra là “một chiếc bánh nhưng có hai giá tiền”. Một giải thưởng nhiếp ảnh uy tín luôn phụ thuộc vào qui mô, thành phần ban giám khảo và số lượng người quan tâm tham gia nghiêm túc.

3. Mới đây, báo chí đưa tin về cuộc triển lãm ảnh của hai nhiếp ảnh gia tại số 14 đường Alexandre de Rhodes (TP Hồ Chí Minh). Hai nhiếp ảnh gia này cho biết đây là kết quả của 162 ngày xuyên 32 ngàn km từ Cà Mau cho đến Hà Giang, đi qua mọi tỉnh thành với 3 mùa xuân, hạ, thu… Bài báo còn cho biết thêm, 200 bức ảnh này chỉ là một phần nhỏ của 2 triệu tấm phim thu hoạch được trong chuyến đi.

Thông tin này khiến nhiều người cầm máy phải lè lưỡi bởi nếu như thế thì mỗi ngày, nhiếp ảnh gia này phải chụp 8 tiếng liên tục, ngang với giờ làm việc hành chính, họ sẽ phải mất 38 ngày đêm liên tục không nghỉ chỉ dành cho việc tháo, lắp và tua phim, di chuyển trung bình 197km mỗi ngày trong 162 ngày với điều kiện đường xá bây giờ quả cũng đáng nể. Và với 2 triệu bức hình ấy, họ sẽ phải cần đến 55.555 cuộn phim, nặng tương đương 1,1 tấn và họ cần tới 3.703 viên pin, nếu dùng loại xịn (60 ngàn đồng 1 viên) thì sẽ lên tới hơn 200 triệu, còn dùng pin con thỏ 4 thì trọng lượng pin họ phải mang theo sẽ là hơn 900kg, xấp xỉ bằng một chiếc xe ôtô con. Nếu tính sơ thì họ sẽ mất hơn 1 tỷ đồng cho chuyến đi này. Tiền tráng phim rẻ nhất là 5.000 đồng/cuộn thì họ cũng sẽ mất hơn 200 triệu tiền tráng và phải thời gian cần tới 115 ngày đêm để tráng phim.

Nếu giả định chụp ảnh kỹ thuật số và dùng thẻ nhớ 2GB, mỗi ảnh 3MB và thời gian copy ảnh vào máy tính hết 1 phút/thẻ thì riêng thời gian copy vào máy tính đã cần đến 403 tiếng (tương đương 16 ngày đêm) và lưu trữ trên 5.800 GB đĩa cứng. Với mỗi bức ảnh cần 5 giây để xử lý, chọn lựa và để xem qua tất cả sản phẩm nghệ thuật cũng đã tới 2.777 giờ (tương đương 115 ngày đêm... không ngừng nghỉ). Nghĩa là cuộc "săn bắt con nghệ thuật" này sẽ tốn gần 1,5 tỷ đồng của hai nghệ sỹ. Có lẽ, đây lại là một cuộc nói vui không tiếc miệng. Và người ta sẽ phải đặt ra câu hỏi, tại sao những chuyện khó tin như thế vẫn tồn tại trong làng nhiếp ảnh? Thôi cũng đành đặt ra một giả định, rằng tất cả chỉ tại sự phù phiếm của ánh sáng.

4. Đã nhiều năm nay, Hội Nghệ sỹ nhiếp ảnh Việt Nam bàn tới "tác phẩm đỉnh cao". Nhưng tác phẩm đỉnh cao ấy hình dạng như thế nào thì ít ai tường minh. Và câu chuyện của làng nhiếp ảnh sẽ chỉ loanh quanh như những chiếc ao làng. Với đội ngũ những người làm nghề như hiện nay, có lẽ cái ao làng ấy thi thoảng sẽ được khuấy đục rồi sẽ tiếp tục cho bèo phủ mà thôi…Theo: La Sơn

24 bức ảnh do Justin Maxon thực hiện.


Một số ảnh trong những bức ảnh dưới đây được chụp hồi 2009. Nó đã được trưng bày tại Galery 31 Văn Miếu và một số báo.





Chị Mùi và đứa con trai út chơi đùa bên dòng nước. Gờ đất bên tay phải chị là bên lở của bãi giữa sông Hồng.





Nơi cư trú của mẹ con chị Mùi là đường xuống của cầu, phía gần ga Long Biên.





Chị Mùi ngồi bên bờ sông để trông đứa con trai tắm dưới nước.





Trên cầu.





Thằng bé ngủ trưa bên vỉa hè lối lên ga Long biên.





Sau khi tắm cùng con xong , chị Mùi mặc quần cho nó để chuẩn bị lên phố đi nhặt rác và đi ăn xin.





Chị Mùi đang ngồi thiền bên thằng bé.





Dưới nước và trên bờ.





Thằng bé bị mẹ đánh vì đòi nghịch nước thêm.





Đường ra bãi giữa của hai mẹ con chị Mùi.





Đùa nghịch với cát, nắng và gió.





Đôi mắt màu trắng và khuôn mặt sẫm màu. Đó là chị Mùi tắm bùn sông Hồng.





Bức ảnh này đã được một số báo trích đăng.








Thằng bé đứng trên đống Tà vẹt cũ trên cầu





Chị Mùi hứng nước đái của thằng bé để uống. Đây là phương pháp chữa bệnh Niệu liệu pháp.


Kỳ lưng cho mẹ.





Giây phút thanh thản của mẹ con chị Mùi.





Tắm.





Thằng bé ngồi nhìn dòng người qua lại trên cầu. Còn mẹ nó thì ngủ trong chiếc nilon che mưa.


[Chú thích ảnh của Văn Thành Nhân] 
Trong blog của văn Thành Nhân có kể chi tiết về 1 phần cuộc đời của chị Mùi
http://vanthanhnhan2010.wordpress.com/2011/01/12/v%E1%BA%ABn-con-ret/

Những bức ảnh trên được lấy từ:

http://viettems.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1751:mt-goc-rt-khac-ca-cu-long-bien&catid=180:bai-nghien-cu&Itemid=205

Tác giả những tấm ảnh là Justin Maxon, sinh viên nhiếp ảnh báo chí Trường đại học San Francisco, Mỹ. Người phụ nữ tên Lê Thị Mùi, sinh năm 1965, con trai chị 5 tuổi, tên Trần Văn Phả.

Justin đã thu âm và chép lại bằng văn bản, trung thực với cách phát âm của chị: “đến khi có cháu Phả thì tôi quyết tâm nà không có tiền chồng cho, nhà chồng không cưu mang giúp đỡ, tôi cũng quyết tâm đẻ cho chồng tôi một cháu trai nữa, và tất cả đã được như ý nguyện. Thế nhưng mà nói chung nà mẹ con để dành dụm được một triệu bạc thì đi thuê nhà ở Quảng Ninh nghỉ đẻ đấy, thuê nhà thì bà cụ cũng nấy rẻ, bốn chục nghìn một tháng thôi, thế nhưng mà đến khi vừa tiền đi đẻ ở bệnh viện này, vừa tiền ăn, tiền trọ các thứ, đến được hai tháng rưỡi nà hết sạch. Anh chồng chết rồi chứ, anh chồng bố thằng Phả đấy, nghiện...”.

Chị Mùi trông hệt như những người điên vẫn thường lang thang không áo quần. Chị cùng con trai lững thững trên cầu, cúi nhặt rác rưởi, vừa để dọn sạch lối đi, vừa tập thể dục. Đến bữa, họ đi xin ăn. Đêm tối, họ ngủ trên manh chiếu ở một góc cầu Long Biên.

“Hàng ngày cuộc sống của hai mẹ con thì mẹ ăn thế nào cũng được, còn cháu thì có khi nà cũng phải đi xin cho cháu ăn. Cháu ăn sạch hơn mẹ một tí. Bây giờ hàng ngày đi xin thì cũng muốn dạy cho cháu một cái nễ phép, để cho cháu sau này được ngoan ngoãn hơn. Hàng ngày muốn cháu được ngoan ngoãn thì mẹ không được nói năng những câu thô tục quá để cháu tự hấp thụ vào. Mẹ cũng phải tự rèn mẹ để cho con nó học tập thôi chứ còn không bắt buộc cháu điều gì cả. Cháu rất yêu và quí mẹ”.

Mẹ con chị Mùi đã làm tôi thay đổi

Justin Maxon đến VN cách đây ba tháng bằng số tiền tiết kiệm được sau khi thực hiện một số dự án ảnh ở quê nhà về người vô gia cư và cuộc sống ở New Orleans một năm sau cơn bão Katrina. Anh còn là thành viên của photoworld.com.vn, một website nhiếp ảnh qui tụ nhiều phóng viên ảnh VN dưới cái tên MadMax (tức Max “điên”).

Max, 24 tuổi, kể: “Tôi trông thấy một người phụ nữ và đứa trẻ trên cầu Long Biên. Chị mặc độc chiếc quần soọc. Trong vòng hai tuần ở Hà Nội, tôi chưa bao giờ nhìn thấy điều gì giống thế. Đó là điều vô cùng lạ lẫm ở đất nước tôi. Tôi bắt đầu đi theo họ và khám phá mối liên hệ mẫu tử giữa họ. Từ đó, có một điều gì đó thẳm sâu trong tâm hồn cứ kéo tôi đi theo hai mẹ con.

Tôi từng cảm thấy lạc lõng khi phải sống ở một đất nước mới với những trải nghiệm mới. Hai mẹ con chị có vẻ lẻ loi giống tôi. Có một điều kỳ lạ ở họ đã làm tôi thay đổi, đó là việc tìm thấy hạnh phúc từ nội tại. Ở Mỹ, bạn được cho là hạnh phúc khi bạn sở hữu một tài sản. Nhưng ở đây, hai mẹ con chị hoàn toàn tay trắng. Chị ấy thậm chí còn thích cuộc sống không nhà cửa hơn là bị nhốt trong một trung tâm xã hội. Chị ấy theo đạo Phật. Chị ấy bị đặt bên lề xã hội. Chị ấy cho tôi thấy tất cả chúng ta đều là con người với tất cả ý nghĩa nhân bản của từ này”.

Max đã chụp ảnh mẹ con chị Mùi trong cuộc sống hằng ngày, những tấm ảnh chân thực, tự nhiên và tình cảm, đúng như những gì anh cảm thấy. Max đi theo hai mẹ con từ sáng tới đêm trong mười ngày đầu tiên. Trong những ngày đó, luôn có một đám đông đi theo anh, người tò mò, người chê cười, người dọa nạt anh không được ghi lại “hình ảnh xấu của VN”, người can ngăn anh vì cho đó là một việc vô tích sự.

Max cảm thấy khó khăn khi mình và mẹ con chị Mùi bị bao vây hằng ngày như vậy. Anh giả vờ lảng đi, rồi quay lại với mẹ con chị Mùi cứ ba ngày một lần để hoàn thành những tấm ảnh cuối cùng trong dự án. Cứ như vậy sau ba tuần, 24 bức ảnh đẹp nhất về cuộc sống hằng ngày của mẹ con chị Mùi ra đời.

Theo UYÊN LY (TTO)